Công đoàn là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa công đoàn

Công đoàn là tổ chức xã hội – nghề nghiệp do người lao động tự nguyện thành lập và tham gia, hoạt động độc lập nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao động. Công đoàn không chỉ đại diện cho tập thể lao động trong các cuộc thương lượng với người sử dụng lao động, mà còn là nơi phát huy tinh thần tự quản, tự giám sát của chính người lao động đối với nơi làm việc.

Nguyên tắc hoạt động của công đoàn bao gồm tự nguyện, bình đẳng, tự quản, dân chủ và thống nhất; công đoàn không chịu sự chi phối trực tiếp của bất kỳ tổ chức, cá nhân có lợi ích kinh tế nào khác. Điều lệ công đoàn quy định rõ công đoàn cơ sở, công đoàn cấp trên và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam phải phối hợp chặt chẽ để bảo đảm đoàn viên được hưởng đầy đủ quyền lợi.

Công đoàn thực hiện các nhiệm vụ chủ yếu sau:

• Đại diện tập thể: Thương lượng, ký kết và giám sát thực hiện Thỏa ước Lao động tập thể.
• Bảo vệ pháp lý: Hỗ trợ, bào chữa và trợ giúp pháp lý khi người lao động gặp tranh chấp hoặc bị xâm phạm quyền lợi.
• Chăm lo phúc lợi: Xây dựng quỹ phúc lợi, hỗ trợ việc làm, y tế, giáo dục, văn hóa thể thao và du lịch cho đoàn viên.

Lịch sử hình thành và khung pháp lý

Phong trào công đoàn tại Việt Nam xuất hiện vào cuối thập niên 1920 với Công Hội Đỏ Sài Gòn (1929), đánh dấu bước đầu tập hợp người lao động đấu tranh cải thiện điều kiện sống và làm việc. Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, hệ thống công đoàn quốc gia được tổ chức từ cơ sở đến trung ương, hoạt động dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Khung pháp lý về công đoàn hiện hành được xây dựng trên cơ sở Bộ luật Lao động 2019 và Luật Công đoàn 2012 (đã sửa đổi, bổ sung năm 2019). Luật này quy định quyền thành lập, tổ chức đại hội, bầu cử cán bộ công đoàn, quản lý tài chính và hoạt động giám sát của công đoàn các cấp.

Các văn bản dưới luật như nghị định, thông tư hướng dẫn đã cụ thể hóa cơ chế hoạt động, chế độ tài chính, báo cáo và kiểm tra, tạo hành lang pháp lý chặt chẽ cho công đoàn các cấp thực hiện chức năng của mình.

Cơ cấu tổ chức và hoạt động

Công đoàn Việt Nam tổ chức theo ba cấp chính:

• Công đoàn cơ sở (CĐCS): Thành lập tại doanh nghiệp, cơ quan, đơn vị sự nghiệp. Nơi trực tiếp tiếp nhận, giải quyết kiến nghị của người lao động.
• Liên đoàn Lao động tỉnh, thành phố: Tổng hợp, giám sát hoạt động CĐCS, triển khai chương trình chăm lo và thương lượng cấp tỉnh.
• Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam: Cơ quan trung ương lãnh đạo, định hướng chính sách, phối hợp với Nhà nước xây dựng luật, đại diện ngành công đoàn đối thoại cấp quốc gia.

Ngoài ra, trong các tập đoàn, tổng công ty có thể thành lập công đoàn cấp cao hơn, tương ứng với mô hình quản trị đa cấp. Cơ cấu tổ chức bao gồm Ban Chấp hành, Ban Thường vụ, các ủy ban chuyên môn và các tổ chức trực thuộc.

Các hoạt động chính của công đoàn các cấp:

• Tổ chức đại hội, bầu cử cán bộ công đoàn định kỳ.
• Thương lượng, ký kết và giám sát Thỏa ước Lao động tập thể.
• Chăm lo đời sống vật chất, tinh thần cho đoàn viên.
• Giám sát việc thực thi pháp luật lao động, an toàn vệ sinh lao động.

Vai trò và chức năng

Công đoàn giữ vai trò “cầu nối” giữa người lao động và người sử dụng lao động, đồng thời là thành viên trong cơ chế đối thoại xã hội. Các chức năng chủ yếu bao gồm:

• Thương lượng tập thể: Đại diện người lao động đàm phán điều kiện làm việc, tiền lương, thời giờ làm việc, nghỉ ngơi.
• Bảo vệ quyền lợi: Hỗ trợ pháp lý, trợ cấp khi người lao động gặp rủi ro, ốm đau, tai nạn lao động hoặc bị đơn phương chấm dứt hợp đồng trái luật.
• Chăm lo phúc lợi: Quỹ phúc lợi, hỗ trợ nhà ở, khám chữa bệnh, chăm sóc con em đại biểu; tổ chức hoạt động văn hóa, thể thao, du lịch.
• Giám sát và phản biện: Theo dõi việc tuân thủ pháp luật lao động, đề xuất sửa đổi chính sách; tham gia phản biện dự thảo văn bản liên quan đến quyền lợi người lao động.

Thông qua các hoạt động này, công đoàn góp phần nâng cao đời sống, bảo vệ an toàn và tăng cường phúc lợi cho hàng triệu lao động, đồng thời góp phần ổn định quan hệ lao động và phát triển bền vững doanh nghiệp.

Quyền và nghĩa vụ đoàn viên

Đoàn viên công đoàn có quyền bầu cử, ứng cử, tham gia đóng góp ý kiến tại các hội nghị, đại hội công đoàn; quyền yêu cầu công đoàn bảo vệ khi quyền lợi bị xâm phạm; quyền đề xuất sáng kiến, tham gia đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ.

Đồng thời, đoàn viên có nghĩa vụ tuân thủ Điều lệ, thực hiện quy định của công đoàn, tham gia sinh hoạt, đóng đủ, đúng kinh phí và tự nguyện đóng góp vào Quỹ đoàn viên. Đoàn viên phải thực hiện quy chế dân chủ, tham gia giám sát việc thực hiện thỏa ước lao động tập thể ở nơi làm việc.

Thương lượng và ký kết Thỏa ước Lao động Tập thể

Thỏa ước Lao động Tập thể (TƯLĐTT) là văn bản cam kết giữa người sử dụng lao động và công đoàn cơ sở, nhằm quy định điều kiện làm việc và quyền lợi cho người lao động. Nội dung chính gồm mức lương, phụ cấp, tiền thưởng, thời giờ làm việc, nghỉ ngơi, an toàn lao động và chế độ đào tạo.

Quy trình thương lượng gồm xây dựng dự thảo, tham vấn ý kiến đại diện người lao động, đàm phán với người sử dụng lao động, lấy ý kiến đoàn viên và ký kết. Hiệu lực TƯLĐTT thường từ 1–3 năm, được công đoàn cấp trên kiểm tra, giám sát và gia hạn hoặc sửa đổi khi hết hạn.

Giải quyết tranh chấp và đình công

Tranh chấp lao động là bất đồng về quyền, lợi ích giữa người lao động và người sử dụng lao động. Công đoàn cơ sở tổ chức đối thoại, hòa giải nội bộ trước, nếu không thành công sẽ đề xuất Liên đoàn Lao động cấp trên hoặc Sở Lao động – Thương binh và Xã hội hỗ trợ hòa giải.

Đình công là quyền của người lao động khi các phương án hòa giải không thành, phải tuân thủ quy định về thông báo trước, nội dung và thời gian đình công. Công đoàn có trách nhiệm tổ chức, giám sát để đình công diễn ra an toàn, đúng quy định pháp luật.

Nguồn tài chính và quản lý

Quản lý tài chính công đoàn theo nguyên tắc minh bạch, báo cáo công khai, kiểm toán định kỳ và chịu sự giám sát của Liên đoàn Lao động cấp trên.

Thách thức và xu hướng phát triển

• Hiện đại hóa: Áp dụng công nghệ số trong quản lý đoàn viên, tổ chức sinh hoạt trực tuyến và chăm sóc sức khỏe tinh thần.
• Hội nhập toàn cầu: Doanh nghiệp đa quốc gia, lao động thuê ngoài, đòi hỏi công đoàn nâng cao năng lực thương lượng và hợp tác xuyên biên giới.
• Lao động phi chính thức: Công nhân tự do, nền kinh tế gig buộc công đoàn phải mở rộng đối tượng, cơ chế tổ chức linh hoạt.

Hướng nghiên cứu và cải tiến

Ứng dụng Big Data và AI phân tích dữ liệu việc làm, nhu cầu phúc lợi đoàn viên, dự báo xu hướng tranh chấp lao động và tối ưu chính sách công đoàn. Nghiên cứu mô hình công đoàn thông minh (Smart Union) kết nối qua ứng dụng di động, tăng cường tương tác và bảo mật thông tin.

Phát triển cơ chế công đoàn hợp tác với doanh nghiệp xã hội, mô hình kinh tế chia sẻ để xây dựng lợi ích chung bền vững, đồng hành cùng tăng trưởng kinh tế – xã hội, hướng đến mục tiêu phát triển công bằng và hài hòa.